Σημ.: Το κείμενο αυτό είναι απόσπασμα απ’ το βιβλίο της Jane Jacobs, The Life and Death of Great American Cities (Νέα Υόρκη, Random House, 1961). Στα ελληνικά μεταφράστηκε το 2020 για να συμπεριληφθεί στην ύλη του τρίτου τεύχους του περιοδικού Κοινοί Τόποι, (τχ. 3, 2021, σσ. 77-89), το οποίο ήταν αφιερωμένο στην αρχιτεκτονική πρόκληση της σύγχρονης ζωής.
——————————–
Όλες οι πλευρές των ένθερμων διενέξεων πάνω σε σημαντικά ερωτήματα τοπικής φύσεως θα πρέπει να βάλουν όλη την παγιωμένη τους διαμερισματική δύναμη (οτιδήποτε λιγότερο είναι αναποτελεσματικό) ώστε να επιβάλλουν στη δημοτική πολιτική τις αλλαγές που επιθυμούν ή τις αποφάσεις που θέλουν να περάσουν. Και πρέπει να μονομαχήσουν τόσο μεταξύ τους, όσο και με τους αξιωματούχους, στο επίπεδο που λαμβάνονται οι αποτελεσματικές αποφάσεις, γιατί αυτό είναι που μετράει στην τελική είναι η νίκη.
Όλα όσα εκτρέπουν αυτούς τους αντιπάλους, περιφράσσοντας τις δυνάμεις τους και νερώνοντας τις προσπάθειές τους διαμέσου «διαδικασιών λήψης αποφάσεων» με ιεραρχίες και ατελέσφορες συνελεύσεις χωρίς καμιά αποφασιστικής σημασίας κυβερνητική εξουσία, αποτελούν τροχοπέδη για την πολιτική ζωή, την αποτελεσματικότητα των πολιτών και την αυτοκυβέρνηση. Πρόκειται για παιδική διασκευή της αυτοκυβέρνησης, όχι την πραγματική της εκδοχή.
Τα αποτελεσματικά δημοτικά διαμερίσματα λειτουργούν ως Πράγματα καθ’ αυτά· πιο συγκεκριμένα, οι κάτοικοι έχουν χρέος να είναι σε συμφωνία μεταξύ τους πάνω σε αμφιλεγόμενα ζητήματα και να δράσουν μαζί σε διαμερισματικό επίπεδο, αλλιώς είναι χαμένοι από χέρι. Τα δημοτικά διαμερίσματα δεν αποτελούν συνομαδώσεις μικροσκοπικών πριγκιπάτων που λειτουργούν μεταξύ τους ομόσπονδα, αλλά ολοκληρωμένες μονάδες δύναμης και γνώμης, τόσο μεγάλες μάλιστα ώστε να είναι υπολογίσιμες.
Οι πόλεις μας διαθέτουν αρκετές γειτονιές νησίδες, πολύ μικρές ώστε να λειτουργήσουν σαν δημοτικά διαμερίσματα, κι εδώ συμπεριλαμβάνω όχι μόνο τις γειτονιές που επλήγησαν από τον πολεοδομικό σχεδιασμό, αλλά και τόσες άλλες περιπτώσεις. Αυτές οι απροσχεδίαστες, μικροσκοπικές οικιστικές μονάδες έχουν μεγαλώσει μέσα στην ιστορική εξέλιξη και, συχνά, είναι θύλακες διακριτών εθνοτικών ομάδων. Επιτελούν συχνά πυκνά όλες τις λειτουργίες των δρόμων με σωστό και δυναμικό τρόπο και, ως εκ τούτου, διατηρούν ευλαβικά υπό τον έλεγχό τους όλα τα είδη κοινωνικών προβλημάτων και αποσύνθεσης που αναπτύσσονται εκ των έσω.
Όμως, την ίδια στιγμή, εναντίον των προβλημάτων και της αποσύνθεσης που προέρχονται από έξω, αυτές οι μικροσκοπικές γειτονιές παραμένουν αβοήθητες, με τον ίδιο τρόπο που και οι δρόμοι είναι αβοήθητοι. Λόγω του ότι στερούνται την εξουσία για να πάρουν στα χέρια τους τα δημόσια έργα και τις δημόσιες υπηρεσίες, πέφτουν διαρκώς θύματα εξαπάτησης.
Μένουν αβοήθητες, αδυνατώντας να ακυρώσουν θανατηφόρες συμφωνίες αξιοποίησης δημόσιου χώρου τον οποίο έβαλαν στο μάτι ενυπόθηκοι δανειστές, ένα πρόβλημα εξαιρετικά δύσκολο για να το αντιπαλέψει μια γειτονιά, ακόμη κι αν έχει εντυπωσιακή δύναμη σε διαμερισματικό επίπεδο. Και σε περίπτωση που αυτές οι γειτονιές μπουν στη διαδικασία να συγκρουστούν με κατοίκους από παρακείμενες γειτονιές, τότε πιθανότατα δεν θα έχουν και τόσες ελπίδες για τη σύσφιξη των μεταξύ τους σχέσεων.
Η στενότητα των οριζόντων συμβάλλει πράγματι στην περαιτέρω αποσύνθεση των σχέσεων.
Δεν χωρά αμφιβολία πως, ορισμένες φορές, μια γειτονιά αρκετά μικρή ώστε να λειτουργήσει ως δημοτικό διαμέρισμα επωφελείται από την εξουσία που μπορεί να κατέχει είτε ένας επιφανής πολίτης που κατοικεί εκεί ή ένα σημαντικό ίδρυμα που εδρεύει σ’ αυτήν. Αλλά οι πολίτες μιας τέτοιας γειτονιάς θα ξεπληρώσουν το τίμημα μιας δύναμης τυλιγμένης σε μορφή δώρου, όταν το πλήρωμα του χρόνου φέρει τα συμφέροντά τους σε αντιπαράθεση με αυτά του εξέχοντος τιμονιέρη ή του επάρατου ιδρύματος.
Οι κάτοικοι στέκονται ανήμποροι να ανατρέψουν αυτές τις πατρωνίες μέσα στα γραφεία της τοπικής κυβέρνησης, εκεί δηλαδή που λαμβάνονται όλες οι αποφάσεις, και εκ του αποτελέσματος είναι εξίσου ανήμποροι να πάρουν τις πατρωνίες με το μέρος τους ή να τις ασκήσουν επιρροή. Για παράδειγμα, οι πολίτες μιας γειτονιάς στην οποία εδρεύει ένα πανεπιστήμιο βρίσκονται πολύ συχνά μπλεγμένοι σε τέτοιες απελπιστικές καταστάσεις.
Κατά πόσον ένα δημοτικό διαμέρισμα με αρκετή δυναμική μπορεί να καταστεί αποτελεσματικό και χρήσιμο ως όργανο δημοκρατικής αυτοκυβέρνησης είναι κάτι που σε μεγάλο βαθμό εξαρτάται απ’ το ξεπέρασμα της στενοκεφαλιάς των μικρών γειτονιών που το απαρτίζουν. Αυτό είναι πρωτίστως ένα κοινωνικο-πολιτικό πρόβλημα για ένα δημοτικό διαμέρισμα (συμπεριλαμβανομένων όλων των αντιμαχόμενων τάσεων εντός του), αλλά είναι επίσης και ένα πρόβλημα χώρου.
Όταν ο προμελετημένος και χωροταξικός σχεδιασμός πόλης βασίζεται στην υπόθεση ότι αποκομμένες γειτονιές μικρότερου μεγέθους από ένα δημοτικό διαμέρισμα συνιστούν το ιδανικό σενάριο, τότε η αυτοκυβέρνηση υπονομεύεται· κι αυτό δεν μας βοηθάει καθόλου, είτε τα κίνητρα είναι ρομαντικά είτε πατερναλιστικά. Όταν η χωρική απομόνωση των πολύ μικρών γειτονιών υποκινείται από κραυγαλέες κοινωνικές διακρίσεις, όπως σε όλα τα πολεοδομικά σχέδια που οι κάτοικοι τσουβαλιάζονται μέσα σε εισοδηματικά κριτήρια, τότε η χάραξη πολιτικής είναι λυσσαλέα καταστροφική απέναντι σε μια αποδοτική αυτοκυβέρνηση και αυτοδιεύθυνση των πόλεων.
Δεν λέω και τίποτα καινούργιο τονίζοντας την αξία των δημοτικών διαμερισμάτων που έχουν στα χέρια τους την πραγματική εξουσία (με την προϋπόθεση οι γειτονιές δρόμων σ’ αυτά τα διαμερίσματα να μην χάνονται όπως οι κουκκίδες στον χάρτη). Η αξία τους ανακαλύπτεται και φανερώνεται ξανά και ξανά με εμπειρικό τρόπο. Σχεδόν κάθε μεγάλη πόλη έχει κι από τουλάχιστον ένα αποτελεσματικό δημοτικό διαμέρισμα αυτής της κατηγορίας. Και είναι τόσες και τόσες οι περιοχές που, σε περιόδους κρίσης, αγωνίζονται σποραδικά προκειμένου να λειτουργήσουν ως δημοτικά διαμερίσματα.
Οπότε ας μην μας προκαλεί έκπληξη που, συνήθως, ένα αρκετά αποτελεσματικό δημοτικό διαμέρισμα, με την πάροδο του χρόνου, συγκεντρώνει για τον εαυτό του μια υπολογίσιμη πολιτική εξουσία. Κι αυτή η εξέλιξη δημιουργεί, με τη σειρά της, μια πλειάδα ανθρώπων ικανών να ενεργήσουν, από τη μια, τόσο σε επίπεδο δρόμου όσο και σε επίπεδο δημοτικού διαμερίσματος, κι απ’ την άλλη, τόσο στο δημοτικό διαμέρισμα όσο και στις γειτονιές ολόκληρης της πόλης.
Η διόρθωση της γενικευμένης και ολέθριας αποτυχίας μας να αναπτύξουμε λειτουργικά δημοτικά διαμερίσματα είναι, σε σημαντικό βαθμό, πρόβλημα αλλαγής του μοντέλου τοπικής αυτοδιοίκησης, κάτι που ας μην το σκαλίσουμε τώρα. Αλλά, μεταξύ άλλων, είναι απαραίτητο επίσης να εγκαταλείψουμε τις συμβατικές ιδέες πολεοδομικού σχεδιασμού πάνω στις γειτονιές.
Η «ιδεατή» γειτονιά στη θεωρία σχεδιασμού και χωροταξίας έχει περισσότερα τετραγωνικά μέτρα απ’ αυτά που απαιτούνται για να αποκτήσει τις ιδιότητες ή το νόημα μιας γειτονιάς δρόμου, αλλά και την ίδια στιγμή έχει κατά πολύ λιγότερα τετραγωνικά μέτρα προκειμένου να ενεργήσει ως δημοτικό διαμέρισμα.
Θα ήθελα να σταθώ σε ένα ζήτημα που συζητιέται εδώ και πάνω από έναν αιώνα και γενικά παρουσιάζεται με τη μορφή διλήμματος: μεταρρύθμιση ή επανάσταση; Στο πρόταγμα μιας αυτόνομης κοινωνίας που έχω κατά νου, η μετάβαση σε αυτή την κοινωνία συνεπάγεται ριζικό μετασχηματισμό.
Το ερώτημα που τίθεται είναι το εάν ο πολιτιστικός συντηρητισμός είναι συμβατός με τον οικονομικό φιλελευθερισμό, την πολιτική φιλοσοφία του καπιταλισμού. Επειδή, κατ’ αρχάς, η απάντηση θα εξαρτηθεί από το τι απλώς σημαίνει πολιτιστικός συντηρητισμός, θα πρότεινα να ξεκινήσει κανείς όχι με έναν αφηρημένο ορισμό του όρου, αλλά με μία ανάλυση του τρόπου με τον οποίο οι συντηρητικές αξίες εισχωρούν στην σημερινή διαμάχη σχετικά με τις αμβλώσεις.
Δεν πρόκειται να προτείνω λύσεις· ούτε θα ασχοληθώ με τις δυσλειτουργίες και τις ζημίες που προκαλεί το Σύστημα, οι οποίες μπορεί να θεωρηθούν αφετηρία της ανάδρασης που θα το ολοκληρώσει. Εδώ θα αναρωτηθώ απλώς τι θα απογίνει πραγματικά ο άνθρωπος μέσα στο Τεχνικό Σύστημα και αν μπορούμε να διατηρήσουμε ζωντανή την ελπίδα, που έχει διατυπωθεί τόσο συχνά με ιδεαλιστικό τρόπο, ότι ο άνθρωπος θα «πάρει στα χέρια του», θα διευθύνει, θα οργανώσει, θα επιλέξει και θα προσανατολίσει την Τεχνική.